Diyarbakır Tanıtım Sitesi

  Diyarbakır’da bunca mağaranın oluşu oldukça etkileyici. Hemen hemen her ilçede bir çok mağaraya rastlamak mümkün. Fakat ne acıdır ki yaptığımız onca araştırmaya rağmen bu eşsiz doğa harikalarına dair detaylı bir bilgiye rastlayamadık. Mağaraların sadece adı verilmekte, bunlara dair hemen hemen hiçbir bilgi aktarılmamakta. Bunun nedeni ise mağaralara yönelik hiçbir araştırmanın ve çalışmanın yapılmamış olması.

Yapılan araştırmalarla günümüze dek ulaşabilen aletlerden anlaşıldığına göre özellikle Eski Taş Devri (Paleolitik) ve Orta Taş Devri (Mezolitik) olmak üzere çeşitli çağlarda insanlar kayaları oyarak evler hatta koca koca şehirler yapmışlardır.
Bu mağara şehirlerinde her şey en ince ayrıntısına kadar düşünülmüştür. Belki o dönemde elektrik nedir bilinmiyordu. Ama yiyeceklerini soğuk hava deposunu aratmayan mağaralarda stoklayıp korumuşlardır. Yine aynı şekilde o yıllarda buzdolabı ile tanışmışız. Testiye konup mağaranın içine konulan suyun 40 derece ısıda dahi soğukluğu buzdolabının yarattığı soğukluktan az değildir. Belki o dönemde pompanın ne olduğu bilinmiyordu ama birleşik kaplar usulünü uygulayarak kayaları oyup 100 m. yükseklikteki ve içinde 2000 mağaranın bulunduğu kalenin her yerinde su taşıyarak mühendislik harikaları yaratıp yaşam standartlarını yükseltmişlerdir. O dönemdeki insanlarımız ekmeklerini taştan çıkardıkları gibi, sularını da taştan çıkarmayı başarmışlardır. Kimi yerde şehir kuşatma altında kaldığında 100 metre yüksekliğindeki kayayı merdivenler şeklinde oyarak Dicle Nehrinin tabanından gizli bir şekilde su ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Yine aynı şekilde binlerce ton kapasitede kaya sarnıçları kazarak yağmur suyundan faydalanmak imkanı oluşturmuşlardır.

İşte böyle muazzam yapıların incelenmesi geçmişin aydınlanması ve tarih içerisinde yaşayan insan gruplarının yaşam şekilleri hakkında daha kapsamlı bir bilginin edinilmesi açısından oldukça önemlidir.
Elbetteki bu yapay mağaraların dışında bir de doğal mağaralar vardır. Bu doğal mağaralara da tarih süreci içerisinde birçok topluluk yerleşmiş ve kendilerine dair bir çok ipucu bırakmışlardır. Duvarlara çizilen resimler, şekiller, yazılar, açılan oyuklar, tüneller, birbiri içine girmiş bir labirenti andıran odalar... Tüm bunlar geçmişe ait bir çok bilgiyi bünyesinde barındırmaktadır.
Mağaraların ilgi çekici diğer bir yönü ise bazılarının kimi hastalıklara iyi geldiği gibi bazılarının da insanı büyüleyici sarkıt ve dikitlerle süslü olmasıdır.
Velhasıl, doğru değerlendirildiği takdirde mağaralar bir ülke için oldukça büyük yararlar sağlayabilir.

 Mağaraları da aynı şekilde sahipsiz, bakımsızdır. Restore edildiği takdirde büyük turist patlamasına yol açabilecek yığınla mağarayı değerlendirmeyi bir tarafa bırakın yok edilebilmesi için büyük çaba sarf edilmektedir. Sular altında bırakılmaya çalışılan Hasankeyf bilinen bir örnek. Binlerce mağara arasından restore edilen bir kaçı dışında bir çoğu ahır olarak kullanılmakta.

Bölgemizde durum böyleyken dilerseniz mağara turizmine dair diğer bölgelerden bazı haberlere şöyle bir göz atalım:
"Muğla Valiliği, içinde doğa! sarkıt ve dikitlerin bulunduğa Yerküpe Mağarası'nı ışıklandırarak turizme kazandırdı...
"Gümüşhane'nin en önemli turizm varlıklarından olan Karaca Mağarası'nı 2004 yılı turizm sezonunda 44 bin 754 kişinin gezdiği bildirildi.
Gümüşhane İl Özel İdare Müdürü M. Salih Baldız, mağaradan 2004 turizm sezonunda elde edilen gelirin ise 70 milyar 935 milyon lira olduğunu açıkladı. ...Karaca Mağarası'nın tanıtımına büyük önem veriliyor. Gümüşhane Valisi Veysel Dalmaz, Karaca Mağarası ile birlikte il genelinde bulunan diğer damlataş mağaralarının da bir an önce turizme kazandırılması için 2005 yılında çalışmaların devam edeceğini belirtti."
"Denizli'deki mağaralar, yerli ve yabancı turistlerin gözdesi haline geldi. Denizli Kültür ve Turizm Müdürü Mehmet Korkmaz, Kaklık Mağarası'nı 60 bin, Keloğlan Mağarası'nı ise 35 bin kişinin gezdiğini bildirdi.
...Denizli'de Turizm Haftası etkinlikleri mağarada başladı."
"Zonguldak'ın Ereğli ilçesi belediyesince düzenlenen "11. Uluslararası Sevgi, Barış, Dostluk, Kültür ve Sanat Festivali" kapsamında Sefarad Grubu, Cehennemağzı Mağaraları'nda bir konser verdi."

İşte, bölgemiz ile diğer bölgeler arasındaki fark! Bizimkiler sular altında kalıyor, ahır yapılı-yor, iç duvarlarına özenle oyulmuş yazı ve şekiller kazılarak tahrip ediliyor...
Hangi birine yanalım?... Hasankeyfe mi? Hassun'a mı? Hilar'e mi...?

 Amed'in (Diyarbakır)Mağaralarına gelelim ...
Amed'de 3579 mağara var dedik. Bu mağaraların 1161'i yapay, 2418'i ise doğal. Bu doğal ve yapay mağaralara Amed'in hemen hemen her ilçesinde rastlamak mümkün. Yukarıda da belirtmiş olduğumuz gibi bunlara ilişkin herhangi bir araştırma ve çalışma yapılmadığından bunlara dair detaylı bilgilere sahip değiliz. Bırakın tümünü, en iyi bilinen Bırkleyn, Hassun ve Hilar'a dair bilgiler dahi yok denecek kadar kısıtlıdır.

Çınar'ın Piribrahim Mağarası, Kulp'un ise Kanikan Mağaraları ünlüdür.
Piran ilçe merkezinin dayandığı tepelerin üzerinde, yamaçlarında ve bazı köylerinde halen muntazam oda şeklini koruyan mağaralar bulunmaktadır.
Diyarbakır Terkan bölgesinde Zoğnin Mağaraları ve harabeleri yer alır.
Çeme Reş civarında da oldukça ilginç mağaralar vardır.
Diyarbakır merkez Ekünciler köyünde 100 adet civarında bir veya iki odalı "içinde pencere ve yatakların olduğu oyma el yapım mağaralar vardır. Burada ayrıca doğal olarak da bir mağara mevcuttur.
Lice'de büyük bir öneme sahip Ashab-ı Kehf Mağarası ünlüdür.
Eğil ise oldukça etkileyici ve güzel mağaraları ile bir harikadır. Özellikle Zülküf Peygamberin olduğu yerden baraj suları arasında kalan kaleye baktığınızda bir çok mağaranın sıraya dizilmiş olduğunu rahatlıkla görebilirsiniz. Oldukça büyüleyici bir görüntüsü olan bu mağaralar öylesine güzel bir mekandadır ki orada yaşama isteği içinizde oluşur.

Kocaköy de mağaralar açısından oldukça zengindir. 200’den fazla oyma mağara vardır bu ilçemizde. Bunların önemli bir kısmı Karaz, Şaklat ve Mendan mağara köylerinde toplanmıştır. Karaz Mağaraları mevkiinde 60-70 hanelik bir mağara-köy kalıntısı bulunmaktadır. Şaklat'ta 15, Mendan'da ise 10 kadar mağara bir aradadır. Ayrıca merkez kasabanın 4 km kadar batısından güneye doğru akmakta olan Ambar Çayı civarında bulunan tabii mağaralardan birkaçı ve özellikle de Uyuz Mağara, ihtiva ettikleri kalıntılardan, tarihöncesi çağlardan beri barınak olarak kullanıldıkları açıkça anlaşılmaktadır.
Aslında Kocaköy'ün taş çağlarından beri yoğun bir iskân dokusu ile meskun olduğu, çevrede bulunan kalıntılardan anlaşılmaktadır. Bu konuda yapılmakta olan araştırmalarda, başta yörede karga bıçağı denen obsidiyen ve sileks olmak üzere, çeşitli çakmak taşlarından yontulmuş araç gereç, bol miktarda bulunmaktadır. Hatta, Ambar vadisinin Goza Çelo mevkiindeki Karna höyüğünün 150 m. kadar uzağına düşen bir tarlada obsidiyen malzeme o kadar bol bulunur ki, zamanında bir obsidiyen satış merkezinin burada bulunduğuna, yahut en azından buranın, bu malzemeyi taşıyan bir kervana her nasılsa son durak olduğuna dair kanaat hasıl olmaktadır. Zira İlk Çağ tarihi ile ilgilenenler obsidiyenin ne kadar önemli bir malzeme olduğunu iyi bilirler.

Hz. Adem'in torunu Anuş Peygamber'in bulunduğu Otluca Köyü'nün bitişiğinde eski ismiyle Kikan Mağaraları yeni ismiyle Kralkızı Mağaraları bulunmaktadır. Görüntü itibariyle buraya l km. ötedeki Hilar Mağaraları'nda normal vatandaş yaşarken Kralkızı Mağaraları'nda elit tabaka ve idareciler kalmaktaydı.

Hilar Kayalıkları yada Hilar Mağaraları olarak bilinen bölgede ise mağaralar, zindanlar, hamamlar, gözetleme kuleleri, lahit, havuzlar, çıraların konacağı yerler, tırtıllı merdivenler, imalathaneler bulunmaktadır.
Hillar Mağaraları Ergani'nin 7 km. güneybatısındadır. Çayönü'nün hemen ilerisinde. Çayönü Boğazçay olarak adlandırılan çayın sağ tarafında, Hilar Kayalıkları ise sol tarafındadır.
Roma döneminden kalan Hillar'de bulunan belli başlı kalıntılar şunlardır: Kayalığın en yüksek kesimindeki tepede akropol yani eski Yunan'a ait içinde saray ve tapınaklar bulunan bir İç Kale mevcuttur. Köyün güneyindeki dik kayalıkta ise bir kale mevcuttur. Kayalığın doğu cephesinde insanı hayretler içerisinde bırakacak oldukça büyük ve geniş 7 sütunlu bir kervansaray yer alır. Büyük bir kayalığın içine oyulmuş bu kervansaraydan içeri girdiğinizde çok geniş bir alanla ve koskocaman sütunlarla karşılaşırsınız. Kare şeklinde yapılmış sütunların her bir kenarı 1-1,5 m. kadar vardır. İlginç olan şu ki bu koca sütunlardan birkaç tanesi tabanından ve tavanında kesilerek çalınmıştır. Bu koca sütunların yerinden çıkarılması insanı hayretler içerisinde bırakıyor. Tahribatın bu türlüsüne de pes doğrusu...

Kervansarayın girişinde ise eski bir mezar odası yer alır. Aslında çevrede oldukça çok mezar odaları mevcuttur. Genelde her bir odanın içinde üç tane mezar nişi bulunmakla birlikte üçten fazla mezar nişinin bulunduğu odalarda mevcuttur. Bu mezar odalarından kimisinin dış cephesinde Roma üslubunda kabartmalar, Sami yazılar ve bazı figürler mevcuttur. Kralkızı olarak adlandırılan mezar odasının girişinde bir kral ve yanı başında oturan bir kız resmi kabartmasını rahatlıkla görebilirsiniz. Etraflarında ise bazı yazılar ve ilginç şekiller mevcuttur. Diğer mezar odalarının da girişlerinde buna benzer kabartmalar ve şekiller bulunmakta ve bakıldığında ne olduğu net bir şekilde görülebilmektedir.
Ayrıca bu mağaralar (mezar odaları, kervansaray...) kışın oldukça sıcak olduğu gibi yazın ise fazlasıyla serindir. Hatta yazın o kavurucu sıcağında mağaraların içinde özellikle kervansaray olarak adlandırılan bölümde üşümeniz mümkündür. Fakat mağaraların içi oldukça kirli ve kötü kokuludur. Hiçbir bakım ve temizlik yapılmış değildir. Zaten herhangi bir restorasyonun yapılmış olduğunu düşünmek hayal olurdu.
Koca kayalara oyulan bu mağaraların ilerisinde ise "kırk merdiven" diye adlandırılan fakat içine toprak dolmuş olduğundan sadece 10-15 basamağını inebileceğiniz yukarıdan aşağıya kadar sizi ulaştırdığı söylenen merdivenler mevcuttur.
Bunların dışında Hilar Köyü'nde bulunan taşlara ve kayalara baktığınızda alışılmışın dışında bir kaya yapısı ile karşılaşırsınız. Kayaların çoğu yassı olup üzeri dümdüzdür. Ve üstünde ve kenarlarında sanki zamanla suyun aşındırmasından oluşmuş ince su yolları oluşmuş. Kayalıklar öylesine güzel dizilmiştir ki sanki özellikle dizayn edilmiş olduğunu düşünürsünüz.
Tarihi çok eskilere dayanan ve Hz. Adem'in torunu Enuş (Anuş) Peygamber'in yaşadığı bu topraklar, gerçekten Allah'ın bize ve atalarımıza bahşettiği, harika yerlerdir.

Benzer güzellikte başka bir yer ise Silvan'da, Silvan'ın 8 km. uzağında Malabadi'ye giden kara-yolu güzergahında yolun hemen sol tarafındadır.
HasunHassunHasunaHassuna ya da bilinen adıyla Hasunî Mağaraları...
Özel bir turistik hizmet yapılmamış olsa da Hasun'a gitmek oldukça rahattır. Malabadiye giden arabalara binip sol taraftaki sıra dağlara bakarsanız Silvan'dan 8 km. uzaklaştığınızda solda bu dağların içe doğru kıvrıldığını ve içlere doğru bir yolun bulunduğunu ve bu yolun bitiminde ise birkaç koca dağ üzerinde küçük küçük pencerelerin olduğunu fark edersiniz. Bu yolu ilerledikçe pencereler biraz daha netleşir. Bu pencerelerin dağa oyulmuş mağaraların pencereleri olduğunu anlarsınız.
Uzaktan bakıldığında bu mağaraların sıradan olduğunu düşünür ve atalarınızın bu dağın başına neden böyle mağaralar oyduklarına bir anlam veremezsiniz.
Yukarıya doğru yavaş yavaş ilerlemeye ve mağaraları dolaşmaya başladığınızda yanıldığınızı ve bu mağaraların hiçte göründüğü gibi sıradan olmadığını, sizi hayretler içerisinde bıraktığını fark edersiniz.

Mağaralardan yapılmış muazzam bir şehrin içerisindesinizdir…
Gerçekten akla durgunluk verecek bir şekilde yapılmıştır bu mağaralar... Sanki apartman dairesiymiş gibi bir kattan sonra bir başka kattaki mağaraya ondan da onun hemen üzerindeki mağaraya çıkmanız mümkündür. Mağaralardan yapılmış bu apartmanların kimi 3, kimi 5, kimisi ise 7 kata kadar ulaşabilmektedir. En üstteki katın penceresinden etrafa baktığınızda muhteşem bir manzara ile karşılaşırsınız. Bir deniz büyüklüğünde ova ve bu ovanın bitiminde ancak bir gölge şeklinde görülebilen ve bulutlar arasında kalmış olan dağlar...

Mağaralar ise başka bir harika... Her bir mağaranın içi bambaşka dizayn edilmiştir. Kimisinin bir şeyin asılabilmesi için tavanında halka şeklinde oyuklar açılmışken, kimisinin duvarında bir şeylerin içine yerleştirilmesini sağlayabilecek raf şeklinde küçük nişler açılmıştır. Kimisinin ise tabanında bazı oyuklar bulunmaktadır. Bu mağaralardan hangisinin mutfak, hangisinin oturma odası olarak kullanıldığına dair tahminler bile yürütebilirsiniz.
Mağaraların arasında dolaşırken kendinizi büyük bir şehirde gezintiye çıkmış gibi hissedersiniz. Bazı yüksek yerlere çıkışınızı kolaylaştıracak muntazam bir şekilde yapılmış merdivenlere rastlarsınız. Tam şehrin ortasından ve hemen hemen her eve uğrayarak geçen bir su kanalıyla karşılaştığınızda bu şehrin ne kadar muazzam inşa edildiğini daha iyi anlarsınız. Daha aşağılarda bir yerde ise daha sonraki çağlarda yapıldığı anlaşılan fakat şimdi sadece kalıntıları bulunan bir kilise mevcuttur.
Tam 300 mağaradan oluşan bu mağara şehir, görenlerde hayranlık uyandıracak teknik donanımlara sahiptir.
Mezolitik dönemde yerleşme yeri olarak kullanıldığı tespit edilen bu şehir, Kürdistan'ın en eski mağara yerleşimlerinden biridir. Antik dönemde özelliklede Hristiyanlığın ilk yayıldığı dönemde ve Orta Çağ'da çok önemli bir yerleşim alanı olmuştur.
Kimi mağaralar çökmüş olsa da bir çoğu hala dimdik ayaktadır. Diğer yerlerin yerine bu mağaraların içi oldukça temizdir. Elbetteki bunun nedeni restorasyonun yapılmış olması ve mağaraların düzenli olarak temizlenmiş olması değildir. Zira insanların buradan uzak oluşu buranın kirletilmesine ve tahrip edilmesine engel olmuştur.
Kapadokya'yı andıran Hassun Mağaraları ne acıdır ki Kapadokya'nın binde biri kadar bile değer görmemektedir. Bırakın değer görmeyi kendi halkı tarafından bile bilinmemektedir.
Dağların arasında yapayalnız ve unutulmuş bir şehirdir Hassuna... Ne geleni var, ne gideni, ne bileni... Bu kaderi sadece Hasuni yaşamıyor...

Ve Bırkleyn...
Amed'in esrarengiz Mağarası...
Bırkleyn için neler söylenmedi ki? Derinliği, uzunluğu, geçmişi ve bunlara dair efsaneleri dillere destan.

Hz. Hızır (a.s.) Bırkleyn Mağaraları'na gelmiş, bu mağaralardan birinde akan, Cennet'ten çıkıp yine Cennet'e giden Dicle Irmağı'nın kaynaklarından birini oluşturan, ölümsüzlük suyundan içmiş ve ölümsüzleşmiş.
Yine Hz. Hızır'ın bu mağaralarda İskender-i Zülkarneyn ile ve Hz. Musa ile görüştüğü rivayeti oldukça yaygındır.

Bir başka efsanede ise İskender-i Zülkarneyn bir sefere giderken, başının iki tarafında boynuz gibi iki ur çıkmış ve çok acı vermeye başlamış. İskender'e bir gün rüyasında, Lice'de bulunan Bırkleyn Mağaraları'ndaki suda yıkanırsa, boynuzlarının kaybolacağı söylenmiş. İskender-i Zülkarneyn hemen, yolunu değiştirerek, gelip Lice'yi fethetmiş. Bırkleyn Mağaraları'nın suyundan içip, başını da bu suyla yıkayınca boynuzlarından biri hemen yok olmuş. Diğeri ise kısa bir süre içinde iyileşmiş.
Bırkleyn öylesine derindir ki içinde bir saat kadar yürüdükleri halde sonunu göremediklerini söyleyen köylüler oldukça çoktur. Öyle ki efsaneye göre ucunun Kaf Dağı'na çıktığı belirtilir.
Efsanelerde geçen ve ölümsüzlük suyu olarak nitelendirilen Bırkleyn Suyu, Dicle Nehri'nin iki ana kaynağından biridir. Bu su, yerin altında doğal bir tünelden geçtikten sonra yeniden yeryüzüne çıkar. Bu özel oluşuma Bırkleyn Mağaraları ya da Dicle Tüneli adı verilir. Antik dünyada, Bırkleyn Suyu'nun kaybolduğu bu yere "dünyanın bittiği yer" gözüyle bakılmıştır. Plinius, bu geçidi "ölülerin yer altı dünyasına giriş yerlerinden biri" olarak yorumlar.

Lîce-Bingöl arasında bulunan Bırkleyn Mağaraları, birbirine paralel uzanan iki kayalığın içinde olup üç tanedir.
Elbette Bırkleyn Mağaraları sadece derinliği, uzunluğu ve ölümsüzlük suyu ile ünlü değildir. Bırkleyn'e ait çok önemli bir nokta ise Asur Krallarından kalma yazıt ve kabartmalara rastlanmış olması ve gerek Asurlar'dan önce gerekse Asurlar'dan sonra burada yoğun bir şehirleşmenin olmuş olduğudur.
Bırkleyn Mağaraları'ndaki Asur yazıt ve kabartmaları, ilk kez 1862 yılında bir İngiliz konsolosu tarafından keşfedilir. Daha sonra Andreas Schechner tarafından bir yüzey araştırması yapılır. Bu araştırmada Asurlara ait yazıt ve kabartmaların M.Ö. 1100 ile 850 yıllarına ait olduğu tespit edilir. Çalışmalarını 5 yazıt ve 3 kaya kabartmasına dayandıran Andreas, mağaralarda insan yapımı kalıntıların varlığından ve buluntuların ışığında o mıntıkanın M.Ö. 6000 yılından itibaren kullanıldığından, en yoğun dönemi ise Bizans ile Selçuklu dönemlerinde yoğun bir şehirleşme ile yaşadığından bahseder.
Bırkleyn Suyu'nun açıktan aktığı bir numaralı mağarada Asur Kralı I. Tiglatplaser'e ait iki stelle iki kitabe mevcuttur. Stel ve kitabeler mağaranın kuzey yüzünde ve oldukça yüksekte bulunduğu için tahrip edilememiştir. Kitabelerden biri stelin ön cephesindedir. Hükümdar, eliyle kitabeyi işaret etmektedir. Diğer kitabe stelin arkasına düşmektedir. Kitabe yosun bağlamış ve zamanla silik bir hale gelmiş olduğundan resmini anlamak mümkün değildir.
III . Salmanassar'a ait olan stel ile 2 adet çivi yazılı kitabe ise bu mağaranın biraz ötesinde ve yüksekte bulunan başka bir mağaranın batıya bakan yüzündedir. Stel ve kitabe insan elinin yetişebileceği bir yükseklikte olduğundan taşlarla tahrip edilmiş ve bugün zor fark edilir bir hale getirilmiştir. Bu stelinde hükümdar, mağara içinde bulunan ikinci bir mağarayı işaret etmektedir. Bu ikinci mağara, birincisinin devamı gibi ise de 15 m. yükseklikte ve 12 m. genişliğindeki ağzında, bir buçuk metre kalınlığında çok eski olduğu belli olan bir duvar temeli vardır.

Diğerlerinden daha büyük olan üç numaralı mağara ise, bir doğa harikasıdır. Onbinlerce yılda oluşan sarkıt ve dikitleri ile bu mağara, yöre halkı tarafından astım tedavisinde kullanılmaktadır. Yine bu mağarada Kuzey Mezopotamya'ya özgü, Hassuna-Samarra seramikleri bulunmuştur.
Bunların dışında Bırkleyn Mağaraları'nın astım hastalıklarına çok iyi geldiği ve bir çok astım hastasının burada şifa bulabileceği saptanmıştır.
Mağaralarımıza ilişkin daha bir çok şey sayılabilir.

Tüm bu güzellikler bizim. Ülkemizin bu güzelliklerinden ve zenginliklerinden bêhaber olma-yalım. Tarihimizin yok edilmesine inat bizler bu tarihi Araştıralım, Öğrenelim, Sahip çıkalım.. Hamza AKSAL.
http://www.mizgin.net/modules.php?name=News&file=article&sid=770

Kaynakça:
*Diyarbakır-Müze Şehir-YKY
*İnternet siteleri
*Zeki Dilek- Lice
*Kürtlerin İlk ve Ortaçağ Tarihi-Tori
*İnternetten GAP Projesi Araştırmaları
* www.licem.com